Wanderbüchlein


Het trekkersboekje van Johannes Butzbach uit Miltenberg

In de jaren 80, bij een bezoek aan boekhandel Pegasus, viel mijn oog op een boekje met de titel Wanderbüchlein des Johannes Butzbach, genannt Piemontanus. Op de omslag een middeleeuwse tekening van een wandelaar en uit de flaptekst begreep ik dat het om een autobiografie ging van iemand die aan het einde van de vijftiende eeuw voettochten had gemaakt door Zuid-Duitsland en Bohemen en naar Deventer. Ik had zelf ook wandeltochten in Tsjechië gemaakt en woonde destijds in Deventer, dus dat boekje kon ik niet laten liggen. Het was uitgegeven in Oost-Berlijn en voor DDR-begrippen prachtig uitgevoerd en geïllustreerd.

Omslag
Omslag van het boekje

De auteur, Johannes Butzbach, is in 1477 in Miltenberg, ten zuid-oosten van Frankfurt, geboren. Nadat hij door een onderwijzer verschrikkelijk is afgeranseld wegens spijbelen, wordt hij door zijn ouders van school gehaald. Daarna vertrouwen ze hem in de herfst van 1488 op elfjarige leeftijd toe aan de hoede van een oudere buurjongen die met hem op stap gaat om een betere school voor Hans (Johannes) te zoeken. De buurjongen zorgt echter niet goed voor Hans. Nadat hij het meegekregen geld er door heeft gejaagd, stuurt hij Hans uit bedelen en later zelfs uit stelen. Ongehoorzaamheid wordt bestraft met de roe.

School
Onderwijzer (met roe) en leerlingen (Augsburg 1471)

Vanaf 1488 trekken ze eerst samen door Zuid-Duitsland, en nadat Hans zijn begeleider van zich heeft afgeschud, gaat hij alleen verder, in Noord-Bohemen. Daar werkt hij voor adellijke heren en leeft hij tussen de ketters, die hij als vroom katholiek verafschuwt. Die ketters zijn volgelingen van de hervormer Johannes Hus. Hans wordt uitgebuit door zijn werkgevers, totdat het hem lukt te vluchten en naar Miltenberg terug te keren. Het is dan voorjaar 1494 en hij is vijf en een half jaar van huis geweest.

Nadat hij een vak heeft geleerd als kleermaker in Aschaffenburg en dit vak heeft uitgeoefend in het klooster Johannisberg, besluit Johannes om toch nog verder te studeren. Hij kiest Deventer als doel, waar hij gaat studeren aan de gerenommeerde Latijnse school die onder leiding staat van Alexander Hegius. In Deventer maakt hij de school niet af, maar besluit hij in te treden in het benediktijnerklooster Maria Laach, bij Koblenz. Daar wordt hij uiteindelijk prior. In 1506 beschrijft hij voor zijn halfbroer Philip zijn reizen in het boek Odeporicon, in het Latijn. Hij sterft in 1516. Het boekje 'Wanderbüchlein des Johannes Butzbach, genannt Piemontanus' is een vertaling van Odeporicon in het Duits.

Versies

1506: Het oorspronkelijke handschrift van Butzbach bevindt zich in de Universiteitsbibliotheek in Bonn.

1869: Er verschijnt een Duitse vertaling van de hand van D.J.Becker.

1890: In Oktober 1890 verschijnt in The Atlantic Monthly een samenvatting in het Engels van de versie van D.J. Becker door J.K. Paulding , blz 480 - 491.

1912: Duitstalige uitgave door de Insel uitgeverij.

1928: Een selectie uit het boek, namelijk het gedeelte dat zich afspeelt in Bohemen, verschijnt in een Tsjechische vertaling: 'U kacířů v České zemi' (Onder de ketters in het Boheemse land), uitgegeven door uitgeverij Pokrok en vertaald door Eduard Bass.

1933: Op http://www.elfinspell.com/ButzbachMyIntro.html is een Engelse vertaling (uit het Duits) te vinden, van de hand van Robert Francis Seybolt en Paul Monroe. De vertaling is uitgegeven bij Edwards Brothers in Ann Arbor, Mich. in 1930.

1975: Bij de Univerzita Karlova verschijnt de Tsjechische vertaling uit het Latijn: 'Humanistická etnografie Čech: Johannes Butzbach a jeho Hodoporicon' door Karel Dvořák.

1984: Het boekje dat ik in de jaren tachtig kocht, is uitgegeven bij de Union Verlag in (Oost-)Berlijn. Het is bewerkt en van een nawoord voorzien door Leonhard Hoffmann.

1991: Er verschijnt een tweetalige uitgave (Latijn en Duits), waarbij de Duitse versie opnieuw is vertaald en becommentarieerd door Andreas Beriger.

2019: Op https://pyqrs.eu/sk/butzbach/nederlands verschijnt een vertaling in het Nederlands door Sytse Knypstra van de Duitse versie van 1984.

Interactieve kaart

Een kaart met de plaatsen waar hij is geweest (boek 1: blauw, boek 2: groen, boek 3: oranje)

Meer over Butzbach:

In de eerstgenoemde tekst uit 1958 staat een tabel met (voor zover bekend) belangrijke data uit Butzbachs leven:

Jaar
1477 Geboren in Miltenberg aan de Main
1483 Voor het eerst naar school (bij tante)
1487 Tante overlijdt, terug naar het ouderlijk huis
1488 Begin van de trektocht
1488/89 Overwintering in het internaat in Kaaden
1489 Vlucht vanwege naderende pest in richting Duitsland
1489 Bij de overgang van herfst naar winter in Eger, korte tijd later gevlucht voor de studenten naar Karlsbad
1490 Tot het voorjaar gewerkt in een herberg in Karlsbad; in het voorjaar ontvoerd door Purkart van Sichlau
1491 Verblijf op landgoed Sichlau. In 1490/91 twee keer weggegeven aan adelijken naar Luditz
1492 Geschonken aan heer Šafařík naar Sosen, met hem in verschillende diensten bij edelen
1493 Reis naar het kasteel Chlum en daar in dienst, terug naar Sosen omstreeks de jaarwisseling 1493/94
1494 Tot Pasen in Sosen (Pasen viel op 30 maart); omstreeks Pasen gevlucht van Rakonitz naar Saaz en verder naar Miltenberg
1494 24 juni aangekomen in Miltenberg; daarna begin van opleiding tot kleermaker in Aschaffenburg
1496 Einde van de leertijd in Aschaffenburg, tocht naar St. Johannisberg
1498 In augustus de tweede aankomst in Deventer. Hier gebleven tot 8 december 1500
1500 18 december aankomst in klooster Maria Laach
1502 Afleggen van de gelofte
1503 In het begin van het jaar in Trier tot priester gewijd
1507 Prior
1516 Overleden in de leeftijd van 39 jaar

Sytse Knypstra